„Wyrzut Sumienia – to Pamięć – zbudzona –
Jest jak tłumne Przyjęcie –
Gdzie – co Odeszło – jest Obecne –
Pod Oknem – przy Drzwiach – wszędzie –

Stawia przed Duszą – Przeszłość –
Każe przyjrzeć się – Zapałkę zapala –
Do rozmiarów tego – co zaszło –
Ma dopasować się Wiara”
(Emily Dickinson)

Cofnąć przeszłość – to awykonalne. Możemy ją jedynie rozpamiętywać. Powraca jak bumerang, w snach i na jawie, w piosence, w zacierających się z upływem czasu wizerunkach ludzkich twarzy, w stukocie marszowych kroków i metalicznych dzwiękach maszyny. Kapitan Vere z opery Bemjamina Brittena „Billy Budd” doświadcza takiej właśnie, dręczącej retrospekcji. Wyrzutu sumienia, który nawiedza go po latach.

Powieść „Billy Budd” amerykańskiego autora Hermana Melvilla doczekała się wielu adaptacji scenicznych. Opisane w niej losy młodego brytyjskiego marynarza niesłusznie oskarżonego o podburzanie do buntu na pokładzie osiemnastowiecznego okrętu wojennego, przeniesiono na scenę w formie dramatu Louisa O’Coxe’a i Roberta Champana w 1951 roku.

Pod koniec tego samego roku odbyła się także premiera opery skomponowanej przez Benjamina Brittena. Dwa lata wcześniej, kompozytor zaprosił do współpracy E. M. Forstera. Forster, wówczas już po siedemdziesiątce, literat z dużym dorobkiem, autor portretujących brytyjskie społeczeństwo bestsellerów takich jak „Pokój z widokiem” czy „Howards End”, podjął się napisania pierwszego i jedynego w swoim życiu libretta operowego. Tekstu do muzyki tyleż niezwykłej, co wymagającej, gdzie krótkie, agresywne, szarpane frazy brzmią jak komendy wojskowe, zaś przejmujące monologi przypominają złowrogie pomruki niespokojnego morza.
Ich współpraca nie zawsze przebiegała w atmosferze zgody. Forster, po zapoznaniu się z pierwszym zapisem nutowym arii Claggarta „O Beauty, O Handsomeness, Goodness”, pisał w liście do Brittena: „To najważniejszy tekst, jaki wyszedł spod mojego pióra i nie odniosłem wrażenia po pierwszym wysłuchaniu, że jest muzycznie istotny. Chcę namiętności, tłumionej miłości, perwersyjnej, toksycznej, lecz tym samym płynącej nurtem agonii. Rozładowania seksualnego napięcia poprzez zło. Nie atmosfery smętnej depresji ani charczących wyrzutów sumienia.” I choć Britten nie należał do artystów lekko przyjmujących krytykę, dbał o jak najlepszą relację pomiędzy nim a Forsterem, informując pisarza krok po kroku o przebiegach pracy nad partyturą.

Polska publiczność miała okazję zapoznać się z „Billym Buddem” dzięki koprodukcji Teatru Wielkiego Opery Narodowej z Norweską Operą Narodową i Baletem w Oslo. Spektakl wystawiono w Warszawie po raz pierwszy i najprawdopodobniej ostatni. Tych kilka kwietniowych wieczorów 2019 roku było więc jedyną możliwością, by przenieść się w militarny, brutalny, męski świat i zanurzyć się w mrocznych odmętach oceanu. Reżyserka Annilese Miskimmon przeniosła bowiem akcję opery z 1797 roku na pokład łodzi podwodnej z czasów drugiej wojny światowej.

Wkraczamy w klaustrofobiczną, odizolowaną od reszty świata rzeczywistość, którą wypełnia ciemność, duchota i metaliczny chłód. I choć jest to sceneria nieprzyjazna i budząca niepokój, nęci i wciąga niczym z wolna rozwijająca się akcja thrillera. Wnętrze łodzi podwodnej zostało odtworzone z pietyzmem. Twarda nitowana konstrukcja okrętu stanowi sugestywne tło dla rozgrywającego się na jego pokładzie dramatu psychologicznego. Dramatu, który ożywa, wraz ze statkiem i jego załogą, we wspomnieniach kapitana.

Rdzeń akcji stanowi rozgrywka pomiędzy trójką bohaterów. Szczerym, ambitnym, dobrodusznym Billym (Michał Partyka), demonicznym oficerem Johnem Claggartem (Gidon Saks) oraz rozważnym, empatycznym kapitanem Vere (Alan Oke). Kreacje każdego z nich są wyraziste aktorsko i intrygujące wokalnie, choć na pierwsze miejsce zdecydowanie wysuwa się młody zdolny baryton Michał Partyka. Jego Billy pełen jest zarówno dziecięcej ufności, jak i imponującej męskiej siły. Rezolutny i radosny w pierwszym akcie, w drugim – jest pogodzonym ze swym losem kozłem ofiarnym. Budzi szczególne wzruszenie gdy akcja zmierza ku finałowi i jego bohater nie stara się podważyć ciążącego na nim, niesprawiedliwego wyroku.
Z wyrokiem tym zmaga się także jego mocodawca. Alan Oke jako kapitan Vere sportretował postać rozdartą pomiędzy dobrem a złem, prawem, które reprezentuje jako dowódca wojskowy, a emocjami czysto ludzkimi i prywatnymi – współczuciem, empatią, wyrozumiałością i sympatią wobec tytułowego bohatera. Tragizm kapitana Vere wiąże się ze świadomością, iż jakąkolwiek decyzję podejmie, konsekwencje będą bolesne. Dla Billy’ego Budda, innych członków załogi, lub jego samego.
Czarny charakter w pełnej krasie pokazał na scenie Gidon Saks jako nadużywający władzy oficer John Claggart. W przejmującym, agresywnym monologu Claggart, porażony dobrocią Billy’ego, której łaknie, lecz nie może posiąść, poprzysięga go zniszczyć. To człowiek zdeprawowany, zniewolony przez mrok, ból i przemoc. Czuje przemożną potrzebę wyeliminowania uosobienia niewinności i uczciwości, jakim jest Billy. Aktorsko, jest to najbardziej wymagająca rola w całym spektaklu i pod tym względem Saks sprostał jej doskonale, czego niestety nie można powiedzieć o jego wokalu.
Nie sposób natomiast nie wspomnieć o szeregu interesujących drugoplanowych bohaterów: dobrodusznym Dankersie (Aleksander Teliga), zastraszonym przez przełożonego Donaldzie (Łukasz Karauda), czy trio Redburn-Flint-Ratcliffe (Mariusz Godlewski, Krzysztof Szumański i Remigiusz Łukomski). Praktycznie każdy członek załogi odznacza się autentycznością i naturalnością.

Kierownictwo muzyczne objął Michał Klauza. Tchnął nową energię w orkiestrę Opery Narodowej, która brzmiała dobrze jak nigdy dotąd, choć muzyka Brittena jest tu bardzo ilustracyjna, nierówna, chwilami musicalowa, innym razem zbliżona bardziej do ścieżki dzwiękowej filmu, niż do opery. To dzwięki, które nawiedzają, niczym nachalne wspomnienia dręczące bohatera. Metaliczne, marszowe, z często pojawiającą się trąbką, jak gdyby wzywającą do apelu, do musztry. Przeplatana melodyjnymi, choć posępnymi partiami chóru załogi. Wszystko to razem buduje nastrój narastającego napięcia i niepokoju, który orkiestrze udało się wzniecić i podtrzymać do samego końca.

„Z kłamstwa robi się istotę porządku świata”, napisał Franz Kafka w powieści „Proces”. Tak samo na skutek kłamliwego oskarżenia Claggarta, Billy Budd zostaje skazany na śmierć, zgodnie z kodeksem wojskowym. Opuszczając swój poprzedni okręt o symbolicznej nazwie „Prawa Człowieka”, praktycznie przypieczętowuje swój los, stając się członkiem załogi „Niezłomnego”, gdzie kapitanem jest Vere. Anglojęzyczną nazwę „Indominatable” przetłumaczono w polskiej wersji językowej libretta właśnie jako „niezłomny”, lecz termin ten oznacza także: nieposkromiony, niepokonany. Co tym samym rodzi szereg pytań: czy to okrętu z załogą nie zdoła pokonać wróg? Czy może raczej, żaden członek załogi nie pokona i nie poskromi okrętu? Okrętu, który żyje własnym życiem niczym żywy organizm i przejmuje kontrolę nad marynarzami. Taka właśnie jest łódz podwodna z warszawskiej inscenizacji opery Brittena. Czy odważysz się wejść na pokład?